پیاده راه و شاخص های آن از منظر شهرسازی

پیاده راه ها معابری هستند که در آنها مداخله وسایل نقلیه کاهش یافته یا حذف شده است و از جمله فضاهای شهری با بالاترین حد نقش اجتماعی می باشند. پیاده راه ابزاری برای فعالیت جمعی به خصوص در ارتباط با اقتصاد شهری ، کیفیت محیطی و سلامت اجتماعی است . در پیاده راه ها اغلب امکانات رفاهی برای آرامش ،‌ تفریح یا مجموعه ای از فعالیت ها گنجانده می شود. اساتید مختلف، تعاریف متفاوتی از پیاده راه را ارائه داده اند که در ادامه به برخی از آن ها اشاره شده است:

·          مسیرهای پیاده را می توان به عنوان راه هایی که به دور از معابر سواره بوده و طیف وسیعی از کاربران شامل عابرین، دوندگان، دوچرخه سواران و ... از آن استفاده می کنند، تعریف نمود.(سازمان برنامه ریزی منطقه ای سن دیه گو، 1388: 100)

·          پیاده راه ها، معابری با بالاترین حد نقش اجتماعی هستند که در آن ها تسلط کامل با عابر پیاده بوده و از وسایل نقلیه موتوری تنها به منظور سرویس دهی به زندگی جاری در معبر استفاده می شود. پیاده راهها؛ ابزاری برای فعالیت جمعی به خصوص در ارتباط با اقتصاد شهری، کیفیت محیطی و سلامت اجتماعی اند.(پاکزاد، 1384: 274)

·          پیاده مدار کردن عبارت است از ایجاد خیابان ها یا فضاهای رها از آمد و شد سواره. هنگامی که در سال 1971 اولین مکان عمومی در سیدنی استرالیا به منظور صرف استفاده عابران پیاده اختصاص یافت سیاست مدار محلی مسئول این امر(لئوپورت که خودش را به عنوان وزیر عابران پیاده نامید) همواره بر گفتن این جنبه مثبت تاکید داشت که آن خیابان برای عابران پیاده باز شده بود و نه این که بر روی آمد و شد سواره بسته گردد.(Cowan; 2005: 285)

·          منطقه مخصوص پیاده منطقه ای است که به منظور برتری دادن به محیط، ورود اتومبیل های سواری را به آنها ممنوع می کنند و ورود سایر وسایل نقلیه موتوری به آن تنظیم می شود.(وزارت مسکن و شهرسازی، 1375: 1)

برنامه ریزی و ایجاد پیاده راه ها دارای مزایایی است که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• افزایش حضور پیاده در شهرها به افزایش تعامل میان شهروندان و شهر کمک می کند.
• در بسیاری موارد کاهش تعداد وسایل نقلیه موتوری در نواحی مرکزی شهرها با هدف بهبود کیفیت محیط شهرها انجام می گیرد و خود موجب کاهش آلودگی های محیطی صورتی و آلودگی هوا و همچنین حفاظت نواحی تاریخی و بناهای ارزشمند معماری می شود. چنین اقدامی در عین حال مشوقی است برای ساکنان منازل و واحدهای تجاری خدماتی منطقه تا خود به بهبود کالبدی محیط شان بپردازند.
• از دیگر مزایای این حرکت افزایش ایمنی پیاده و بهبود خدمات در شهرهاست. تاثیر اجتماعی ایجاد پیاده راه ها در مجموع مثبت و سازنده است، چرا که تمامی سنین و اقشار اجتماعی را به صحنه شهر جذب می کند و امکان فعالیت های متنوعی را در فضاهای عمومی شهری به شهروندان می دهند(حسینیون، 1383: 68).

شاخص های ایجاد پیاده راه های شهری

یک محیط شهری برای آن که به محیطی پیاده مدار تبدیل شود باید دارای شاخص ها و مولفه های فیزیکی خاصی باشد که در ذهن استفاده کنندگان به فضایی متمایز، ایمن، خاطره انگیز و سرزنده تبدیل گردد. تا به حال دسته بندی مشخصی در ایران از شاخص های ایجاد پیاده راه ها به شکل اصولی و علمی انجام نشده و شاخص های موجود در برنامه ریزی ها و طراحی های سایر کشورها مورد استفاده کارشناسان داخلی قرار گرفته است. این شاخص ها در برخی موارد با فرهنگ، کالبد و جامعه ایرانی بیگانه بوده و نیاز به محلی نمودن آن ها به شدت احساس می شود. در این پژوهش پس از ارائه مهمترین شاخص های ایجاد پیاده راه و جمع بندی آن ها، شاخص های مفید و قابل استفاده در شهر ایرانی مطرح خواهند شد. «دام نوزی(Dom Nozzi) 16 شاخص را به عنوان شاخص های اصلی ایجاد، توسعه و نگهداری یک پیاده راه مطرح نموده است:

تمرکز شاد برای عابران پیاده

تراکم های مسکونی

اندازه های با مقیاس انسانی[1]

خرده فروشی های فعال و گوناگون[2]

آرام سازی ترافیک، فعالیت 24 ساعته

محوطه های باریک

محافظت در برابر آب و هوا

پیاده روهای عریض

تجهیزات غیرمزاحم

نماهای اصلی فعال ساختمانی[3]

شعاع های چرخش متعادل و فواصل عبوری

همجواری

بلوک های کم طول

دور منظر انتهایی[4]

بنگاه های تجاری مناسب(کاشانی جو، 1389: 71-84).

در یک دسته بندی دیگر که توسط سازمان برنامه ریزی منطقه ای سن دیه گو انجام شده، شاخص های ایجاد پیاده راه ها به 9 مولفه ختم می شوند که عبارتند از:

پیاده رو

دسترسی  به کاربری های مطلوب

دسترسی مناسب برای معلولین و ناتوانان جسمی

فواصل پیاده معقول

مقیاس

امنیت

جذابیت بصری و هویت اجتماعی

سرو صدا و کیفیت هوا

پارکینگ مناسب(سازمان برنامه ریزی منطقه ای سن دیه گو، 1388: 11).

در نگاهی دیگر، شاخص های زیر به صورت کلی برای ایجاد پیاده راه ها ارائه شده اند:

·ایجاد پیاده راه های عریض و تفکیک آن ها با درخت و درختچه از مسیر اتومبیل رو

·استفاده مناسب از مناظر و چشم اندازهای طبیعی و عناصر شاخص مصنوع در دید و منظر

·پیوند مطلوب پیاده راه ها با فعالیت های متنوع مستقر در همکف به منظور افزایش سرزندگی فضاهای عمومی

·استفاده از امکانات فنی برای رفاه، راحتی و آسودگی عابران، مردم و ساکنان(جهانشاهی، 1387: 41).

 در مطالعه ای دیگر که بر روی 14 طرح جامع عابر پیاده در اروپا و آمریکا انجام یافته مواردی چون امنیت، جذابیت، انتخاب نوع حمل و نقل، دسترسی، آموزش و سلامت عمومی، پیوستگی، ارتباط میان کاربری و عابر پیاده، دسترسی به ایستگاه های ترابری و رفتار عابر بر اساس موازین فرهنگی- اجتماعی به عنوان شاخص های اصلی قابلیت پیاده مداری ارائه شده است(کاشانی جو، 1389: 122).

اگر خواسته شود از شهرسازی سنتی ایرانی شاخص هایی به دست آورده و در راستای ایجاد پیاده راه ها از آن ها بهره برده شود، مطالب و مباحثی غنی و باارزش در دست است. یکی از مهم ترین آن ها بازارها است که هنوز هم سرزنده بوده و حیات شهری در میان آن ها جریان دارد. «در تجربه های ایرانی، بازارها در واقع بارزترین نمونه های همراهی حرکت پیاده و فعالیت تجاری را به عنوان عناصر برجسته ساختار شهر قدیمی نشان می دهند. بازار در شهرهای کهن ایران، ستون فقرات و نطفه اصلی شهر بوده است. این مجموعه ها ترکیبی از فرم ها، فضاها و عملکردهای پرتنوعی هستند که در پیوند بسیار نزدیک با یکدیگر، در خدمت تامین دامنه وسیعی از نیازهای انسانی شهری، کل واحدی را در مرکز شهرها به وجود آورده و به آن هویت بخشیده اند»(محمودی، 1382: 29). با مطالعه ساختار فضایی بازارهای سنتی ایرانی، نتایجی بدست می آید که می توان با استفاده از آن ها در طرح های جدید محورهای پیاده به ایجاد فضاهایی با کیفیت و کارایی مطلوب تر دست یافت. برخی از مهمترین این موارد عبارتند از:

-         توجه به محصور و سرپوشیده کردن فضا و رعایت تناسب بدنه ها و عرض معبر

-         توجه به زاویه و دامنه دید ناظر(عابر پیاده)

-         توجه به تنوع و ترکیب فضاها، فضاهای باز و بسته، پهن و باریک(ایستایی و پویایی)

-         همراهی فضای بازار با عابر پیاده و معرفی عناصر و فعالیت های مرتبط با آن، ارتقاء کیفیت خوانایی و ادراک فضا و ایجاد احساس آشنایی و حس تعلق میان انسان و محیط

-         توجه به جهت یابی حرکت پیاده با هدایت حرکت ها از نقاط مختلف به راسته اصلی

-         رعایت جنبه های زیست محیطی از طریق حل مسائل نورگیری و تهویه و حفاظت از باد و باران و تابش و سرما و گرما

-         قابلیت استفاده برای تمامی اقشار جامعه

-         توام نمودن فعالیت خرید با فعالیت های سرگرم کننده(ایجاد عملکردهای متنوع )در داخل فضای عبوری یا فضای مکمل- مثل نمایش های نقالی یا معرکه گیران در چهارسوق ها یا قهوه خانه ها و یا تکیه های همجوار بازار

-         مکان یابی عملکردها در مناسب ترین محل از نظر دسترسی و یا سازگار بودن آن ها

-         قرار گیری بازار در مرکز شهر و نحوه ارتباط آن با سایر محلات از طریق گذرهای اصلی مرتبط با آن و ایجاد سهولت دسترسی برای مردم(کاشانی جو، 1389: 136-137).

[1] Human-Scaled Dimension

[2] Active and Diverse Retail

[3] Active Building Fronts

[4] Vista Termination

منبع: برگرفته از پایان نامه ارشد دکتر میلاد پیرایه