اهمیت توجه به پدافند غیرعامل در برنامه ریزی های شهری به ویژه در بافت های فرسوده (بخش اول)

انسان از ابتدای خلقت خود و شروع زندگی در این جهان، با پدیده تهدید روبرو بوده و همواره تلاش می کرده تا بین تهدیدات متصوره و نیازمندی هایش به امنیت تعادل برقرار نماید. این تلاش یک جهاد همیشگی و دائمی بوده و انسان همواره توانسته بر تهدیدات غلبه نماید. هرچه ماهیت و فناوری حامل تهدید رشد کرده و متحول شده، شکل و ماهیت تهدید و چارچوب و محتوی دفاع نیز تغییر کرده است. به عبارتی دیگر، اساسی ترین عنصر تهدید و تحول در ماهیت تهدید را می توان فناوری حامل تهدید بیان کرد.

 

سرزمین ما ایران، به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و سیاسی همواره در معرض انواع خطرات طبیعی (زلزله، سیل و ...) و تهدیدات انساز ساز (انواع جنگ ها) قرار داشته و تلفات انسانی و خسارات مالی سنگینی را متحمل شده است. ایران یک کشور حادثه خیز بوده و از ۴۳ حادثه‌ای که در دنیا شناخته شده، ۳۱ حادثه در کشور ما مسبوق به سابقه است که مهمترین این حوادث سیل و زلزله بوده که اخیرا برف هم به آن افزوده شده است.

یکی از مهم ترین سوانح طبیعی، زمین لرزه است که بیش ترین آسیب پذیری ساختمانی و تلفات انسانی را به بار می آورد. فلات ایران از نظر وقوع زلزله یکی از فعال ترین مناطق جهان بوده و از هر 153 زلزله مخربی که در دنیا اتفاق افتاده، 17.6 درصد آن مربوط به ایران بوده است. توجه به این نکته ضروری است که از بروز زلزله نمی توان جلوگیری کرد، اما می توان میزان تلفات و خسارات آن را کاهش داد. حدف فاجعه غیرممکن است، اما کاستن صدمات ناشی از آن امری ممکن است. تجربه زلزله های اخیر نشان داده است که بخش عمده ای از آسیب های ناشی از زلزله می تواند به عدم رعایت اصول و ضوابط شهرسازی باشد که خود متاثر از عدم تخمین صحیح از آسیب پذیری شهرها در اثر وقوع زمین لرزه احتمالی است. لذا باید به منظور کاهش خطر و کنترل بحران، به استانداردسازی مصالح ساختمانی، افزایش ضریب اطمینان و ایمنی در ساخت و سازهای جدید، هدایت نظام شهرسازی و توسعه سکونتگاه های شهری و روستایی  سوق پیدا کرد و با هدف کاهش خطر سوانح طبیعی به ویژه زلزله، مقاوم سازی و ایمن سازی ساختمان ها، تاسیسات و زیرساختها، بهینه سازی مدیریت بحران و امداد را در دستور کار قرار داد.

در ایران به ویژه در سال های اخیر، به خصوص بعد از وقوع زلزله های رودبار، بم و آذربایجان، فعالیت های قابل توجهی در ابعاد مختلف مدیریت بحران، زلزله و کاهش آسیب های آن صورت گرفته است. با این حال، در طرح های شهری، عدم توجه به موضوع مدیریت بحران و آسیب پذیری شهرها در مقابل زلزله، امری مشهود به نظر می رسد. وجود حدود ۷۳ هزار هکتار بافت فرسوده در کشور و زندگی حدود ۱۵ میلیون نفر در این بافت‌ها، ضرورت توجه به این موضوع را بیش از پیش نمایان می سازد.  اهمیت بحث ایمنی و امنیت در شهرسازی و معماری، چنان که باید مورد توجه قرار نگرفته و همچنان شاهد ساخت و سازهایی هستیم که به طور روزافزون آسیب پذیری محیط کالبدی را در برابر انواع بحران ها افزایش می دهند.

امروزه با استفاده از برنامه های جامع مدیریت بحران، می توان با بکارگیری اقدامات موثر، همراه با طرح های کاربردی و حتی المکان کم هزینه و چند منظوره در مرحله آمادگی قبل از بحران، به میزان زیادی از شدت و گستردگی خسارات و تلفات ناشی از خطرات کاست. از مهمترین این تمهیدات، بکارگیری اصول پدافند غیرعامل به عنوان راهکاری جهت کاهش خطرپذیری در برابر خطرات مختلف و افزایش کارائی پس از وقوع خطر است که باید در سطوح مختلف برنامه ریزی منطقه ای، شهرسازی و معماری مورد توجه قرار گیرد.

 بحران چیست؟

حادثه ای که به طور طبیعی و یا توسط بشر به طور ناگهانی و یا به صورت فزآینده به وجود می آید و سختی و به مشقتی به جامعه انسانی به گونه ای تحمیل نماید که جهت بر طرف کردن آن نیاز به اقدامات اساسی و فوق العاده باشد.

 آثار و خصوصیات بحران

به طور کلی اثرات و خصوصیات بحران را می توان در دو بخش زیر طبقه بندی نمود:

الف) حوادث طبیعی

1 – ناگهانی: مثل سیل – زلزله – طوفان – آتشفشان – رانش زمین.

2 – درازمدت: مثل اپیدمی – خشکسالی – قحطی.

ب) حوادث غیر طبیعی ( ساخته دست بشر )

1 – ناگهانی : مثل سوانح ساختمانی – تصادفات – انفجارات – آتش سوزی.

2 – درازمدت : مثل درگیری های داخلی و اغتشاشات اجتماعی – جنگ.

ویژگی‌های بحران

1.        بحران عموماً غیر قابل پیش بینی است (یعنی نمی توان پیش بینی کرد که کی و در کجا اتفاق می افتد)

2.        بحران ها آثار مخربی دارند و مردمی که تا قبل از بحران نیازمند کمک نبودند، به محض وقوع بحران نیازمند کمک می شوند.

3.        ماهیت و آثاری طولانی و استهلاکی دارند.

4.        در وضعیت بحرانی، معمولاً تصمیم گیری تحت شرایط وخیم و در زمان محدود و اطلاعات مورد نیاز تصمیم گیرندگان ناقص است.

5.        زمان موجود برای پاسخ دهی پیش از انتقال تصمیم را محدود کرده و اعضای واحد تصمیم گیری را به تعجب و حیرت وا می دارد.

6.        محدودیت و فشردگی زمان، غافلگیری، استرس و مخدوش شدن اطلاعات.

 مدیریت بحران

فرآیند پیش بینی و پیشگیری از وقوع بحران برخورد و مداخله در بحران و سالم سازی بعد از وقوع بحران را مدیریت بحران گویند که به وسیله مشاهده سیستماتیک بحرانها و تجزیه و تحلیل آن ها در جستجوی یافتن ابزاری است که بوسیله آنها بتوان از بروز بحران ها، پیشگیری نمود و یا در صورت بروز آن، در خصوص کاهش اثرات آن آمادگی لازم امداد رسانی سریع و بهبودی اوضاع ایجاد نماید.

امروزه عمده ترین نقاط ضعف مدیریت بحران عدم هماهنگی و همکاری سازمانها، کمبود ضوابط و مقررات جامع و مانع و پراکندگی و نا کافی بودن قوانین و مقررات موجود و محدودیت منابع مالی است. اما خوشبختانه نقاط قوت بسیاری نیز وجود دارد که خود شامل تجارب مفید در مدیریت ها بحران و روحیه تعاون و نوع دوستی در جامعه و مشارکت خوب و ارزشمند مردم و سازمانهای مردم نهاد همچون جمعیت هلال احمر است که می توان با مرتفع نمودن نقاط ضعف و توجه بیشتر به نقاط قوت راه را برای عملکرد هر چه بهتر و قویتر در امر مدیریت بحران هموار نمود. باید تهدیدها و فرصت ها را به خوبی شناخت و خود را برای مقابله با تهدیدها و استفاده از فرصتها آماده ساخت.

مفهوم پدافند

مفهوم پدافند همه جانبه به عنوان دکترین دفاعی کشور جمهوری اسلامی ایران توسط حضرت امام خمینی (ره) و سپس مقام معظم رهبری مطرح گردیده است. ایده تاسیس بسیج از سال 1359 و توسعه بسیج تا پایگاه­های مقاومت در همه ارکان حکومتی و مردمی (اقشار مختلف اعم از کارگری، دانش­آموزی، دانشجویی، اساتید، پزشکان، فرهنگیان و... ) بر همین اساس بوده است.

مفهوم پدافند همه جانبه از نظر جهانی نیز در سال 1984 توسط کشور سنگاپور مطرح شده است و در سایت اینترنتی Free Dictionary تعریف زیر در مورد آن ارائه شده است:

«پدافند فقط در عرصه نیروهای نظامی خلاصه نمی­شود بلکه پدافند باید توسط سازمان­های دولتی، بخش خصوصی و همه شهروندان یک کشور انجام گردد. در سوئد، سوئیس و دانمارک نیز چنین ایده­ای غالب است. پنج بُعد پدافند همه جانبه شامل موارد زیر می باشد:

الف- پدافند نظامی (Military Defense)

ب- پدافند شهری (Civil Defense): حفاظت از شهروندان در مقابل خطرات ناشی از حوادث مختلف و همچنین مشارکت دادن شهروندان در دفاع و محافظت از خودشان در برابر تهاجم و دیگر حوادث است.

پ- پدافند اقتصادی (Economic Defense)

ت- پدافند اجتماعی (Social Defense)

ث- پدافند روانی (Psychological Defense)»

پدافند همه جانبه به این معنی است که یک کشور با تمام قوای نظامی و غیرنظامی خود در برابر انواع تهدیدات، دفاع می­کند.

 مفهوم پدافند غیرعامل

پدافند غیرعامل، شامل تمامی طرح ریزی ها و اقداماتی است که موجب کاهش آسیب پذیری ها، افزایش پایداری ملی، تداوم فعالیت دستگاه های نظامی در مقابل تهدیدات خارجی گردیده و مستلزم به کارگیری سلاح نیست.

هدف از پدافند غیرعامل، استمرار فعالیت های زیربنایی، تأمین نیازهای حیاتی، تداوم خدمت رسانی عمومی و تسهیل اداره کشور در شرایط تهدید و بحران، تجاوز خارجی و حفظ بنیه دفاعی علی رغم حملات خصمانه و مخرب دشمن از طریق اجرای طرح های پدافند غیرعامل و کاستن آسیب پذیری مستحدثات و تجهیزات حیاتی و حساس کشور است.

تصاویر زیر نشان می‌دهد که چگونه یکی از کارخانجات مهم هواپیماسازی در آمریکا (متعلق به شرکت لاکهید) در جریان جنگ جهانی دوم برای در امان ماندن از تیررس هواپیماهای ژاپنی، مورد اختفا قرار گرفته، به طوری که از بالا شبیه یک دهکده متروک به نظر می رسد.

 

با گسترش و نفوذ سلاح ها در سده های اخیر، تهدیدات از حوزه نظامی به سایر حوزه ها انتقال یافته است، به این مفهوم که دیگر نمی توان تهدید را صرفاً در حوزه نظامی در نظر گرفت و به نوعی به یک عنصر چندوجهی مبدل شده است. تجارب دفاع مقدس، جنگ های اخیر در کشورهای یوگسلاوی، عراق، افغانستان، لبنان، غزه و... موید انهدام مراکز حیاتی و حساس واقع در عمق سرزمین توسط دشمن و تأثیرگذاری در اراده ملت و توان اقتصادی- سیاسی کشورِ هدف می باشد.

پدافند غیرعامل به عنوان یکی از مؤثرترین و پایدارترین روش­های دفاع در مقابل تهدیدات، همواره مدنظر اکثر کشورهای جهان قرار داشته است و حتی کشورهایی مانند آمریکا و شوروی سابق با وجود برخورداری از توان نظامی بسیار بالا، به این موضوع به صورت ویژه­ای توجه داشته­اند و کشوری مانند سوئیس با وجود بی­طرفی در دو جنگ جهانی و مواجه نبودن با تهدید، به این موضوع توجه بسیار زیادی دارد.

قدمت پدافند غیرعامل به اندازه تاریخ زندگی انسان است. نمونه­­هایی از اقدامات پدافند غیرعامل در تاریخ زندگی بشر عبارتند از:

·       پناه بردن انسان­های اولیه به غارها، بالای درختان و دیگر مأمن‌های طبیعی،

·       استفاده انسان­ها از سپر و جوشن برای حفاظت انفرادی و برج و بارو و قلاع محکم و مرتفع برای تأمین امنیت گروهی،

·       ایجاد خندق در اطراف شهرها و ایجاد دروازه­های مستحکم برای پیشگیری از حملات غافلگیرانه دشمن در تمام نقاط جهان،

·       ایجاد پناهگاه­های مستحکم و تونل­های ایجاد شده در دل کوه­ها در جریان جنگ جهانی دوم،

·     ایجاد تأسیسات و ساختمان­های دومنظوره در خطوط راه­آهن زیرزمینی، ایستگاه­های مترو و پارکینگ­های بزرگ ساختمان­ها با در نظر گرفتن انبارهای حاوی نیازهای اساسی مردم،

·       ساختن پناهگاه در خانه‌ها، مدارس، دانشگاه­ها و مراکز مشابه،

·       سازماندهی، آموزش و تمرین مردم جهت آماده­سازی دفاعی برای شرایط بحران ناشی از تهاجم،

·       ساخت پناهگاه­های ضدهسته­ای، شیمیایی و میکربی،

·       تقویت و تسهیل ایجاد سازمان و مراکز مدیریت بحران در کشورها،

·       استفاده از کوچک­سازی، پراکنده­سازی و متحرک‌سازی ابنیه حیاتی،

·       استفاده از روش­های استتار، اختفاء و فریب،

·       استفاده از شرایط محیطی و عوارض زمین به نحو مطلوب،

·       رعایت حفاظت اطلاعات و توجه به حفاظت گفتار، طبقه­بندی و حیطه­بندی مراکز حساس مورد نظر،

·       انجام اقدامات حفاظتی مطمئن در مقابله با عوامل شناسایی دشمن،

·       استفاده از پوشش شب جهت جابجایی و غافلگیری دشمن،

·       ساخت اهداف کاذب و فریبنده،

·       تنظیم جدول برآوردهای امکانات جهت تخلیه مردم در زمان اضطرار،

·       احداث پناهگاه های ضدبمب،

·       ایجاد مراکز فرماندهی و کنترل متحرک،

·       اجرای آژیر حمله هوایی و خاموشی شبانه در پایتخت و شهرهای بزرگ به صورت ماهیانه،

·       استفاده از اماکن عمومی غیرنظامی برای پنهان ساختن تجهیزات با توجه به محدودیت بمباران این اماکن توسط دشمن مانند بیمارستان­ها، منازل بزرگ تخلیه شده، مدارس و دانشگاه­ها،

·       شبیه­سازی با استفاده از امواج الکترومغناطیسی که موجب فریب رادارهای دشمن می­گردد،

·       افزایش قابلیت تحرک­پذیری تجهیزات پدافندی و اجرای آموزش­های تحرک‌پذیری و چگونگی جابجایی سریع و رعایت اصول،

·       افزایش قابلیت تعمیرپذیری خطوط ارتباطی و ایجاد خطوط ارتباطی رزرو،

·       برنامه­ریزی توأم پدافند عامل و پدافند غیرعامل.

 

اصول عمده پدافند غیرعامل

·       استانداردهای خاص ایمنی و حفاظت تأسیسات شهری و دفاع از شهر در مقابل مخاطرات احتمالی،

·       ارزیابی و شناسایی نواحی آسیب­پذیر و ممانعت از استقرار عملکردهای حیاتی در آن.

نقش و اهمیت پدافند غیرعامل

همان‌گونه که ذکر شد، پدافند غیرعامل به عنوان یکی از مؤثرترین و پایدارترین روش­های دفاع در مقابل تهدیدات، همواره مدنظر اکثر کشورهای جهان قرار داشته است و حتی کشورهایی مانند آمریکا و شوروی سابق با وجود برخورداری از توان بالای نظامی به این موضوع به صورت ویژه­ای توجه داشته­اند. در کشور ما با توجه به موقعیت خاص ژئوپلتیکی، دارا بودن ثروت­های عظیم نفت و گاز، نظام ضداستکباری و ورود به عرصه­های فن­آوری نوین و تهدیدات استکبار جهانی، موضوع پدافند غیرعامل را ضروری می­نمایاند و تجربه سال­های دفاع مقدس نیز در کاهش آسیب­پذیری­ها و افزایش پایداری کشور گواه امر بوده و وقایع تهاجم­های اخیر نیز ضرورت آن را بیان می‌دارد.

راهبرد پدافند غیرعامل، فی­ذاته از برخی قابلیت­های کلیدی برخوردار است که می­توانند ضامن توسعه امن محسوب ­گردند. اهم این قابلیت­ها عبارتند از:

·       پدافند غیرعامل بستر مناسب توسعه پایدار کشور است.

·       پدافند غیرعامل هم راستا با سیاست­های تنش­زدایی کشور می­باشد.

·       پدافند غیرعامل پایدارترین و ارزان­ترین روش دفاع می­باشد.

·       پدافند غیرعامل مناسب­ترین راهکار افزایش آستانه مقاومت ملی است.

·       پدافند غیرعامل پشتوانه اقتدار ملی است.

·       پدافند غیرعامل یکی از مهم­ترین ابزارهای بازدارندگی است.

·       پدافند غیرعامل بهترین و مناسب­ترین شیوه کاهش مخاطرات و کاهش آسیب­پذیری است.

·       پدافند غیرعامل صلح‌آمیزترین روش دفاعی است.

·       پدافند غیرعامل فطری­ترین عنصر دفاعی بشر در برابر تمام حوادث است. (پدافند غیرعامل در آیینه قوانین و مقررات، 1389)

ادامه دارد ...